Jan z Bnina Opaliński, herbu Łodzia (ur. w 1629, zm. 18.02.1684), drugi mąż Teresy Zofii z Przymy Kostczyny. Od 1658 roku podczaszy koronny, od 1661 roku podkomorzy poznański, od 1667 roku wojewoda inowrocławski, później kaliski, a potem wojewoda brzesko-kujawski, od 1678 roku generalny starosta wielkopolski. Wraz z żoną Teresą Zofią z Przymy władał Rawiczem w latach 1653-1684.
Po śmierci pierwszego męża - Aleksandra Kostki ze Sztemberga, Zofia Teresa Przyjemska około roku 1653 wyszła po raz wtóry za mąż, za Jana z Bnina Opalińskiego.
Opaliński, herbu Łodzia, wojewoda brzesko-kujawski, starosta generalny Wielkopolski, urodzony w Przygodzicach, był synem Piotra, wojewody kaliskiego, i Katarzyny z Leszczyńskich p.v. Grzymułtowskiej, rodzonym bratem biskupa chełmińskiego Kazimierza i wojewody łęczyckiego Piotra, przyrodnim - Krzysztofa Grzymułtowskiego.
Posłował na sejm koronacyjny w 1649 roku, był marszałkiem sejmiku przedsejmowego w Środzie 13 XII 1651 roku oraz posłem na pierwszy z sejmów za Jana Kazimierza w 1652 roku. W Środzie marszałkował znów 25 XII 1653 roku i posłował na sejm 1654 roku.
U boku ojca walczył ze Szwedami, zaś w roku 1658 brał udział w wyprawie Stefana Czarnieckiego do Danii. Został tego roku podkomorzym poznańskim i z sejmiku średzkiego 9 IX deputowanym do sądów grodzkich we Wschowie.
Posłował na sejm 1659 roku i wszedł z niego do komisji mającej rozgraniczać Wielkopolskę ze Śląskiem. Z sejmu 1661 roku też go wybrano do komisji dla granic ze Śląskiem, Brandenburgią i Pomorzem.
Na sejmie nadzwyczajnym w 1662 roku reprezentował w izbie poselskiej zwolenników dworu; wyznaczono do na jednego z delegatów do rokowań ze skonfederowanym wojskiem.
W roku 1664 został mianowany wojewodą inowrocławskim, w roku następnym, po śmierci ojca, kaliskim. Aczkolwiek początkowo wyrażał sympatię i obiecywał wesprzeć Jerzego Lubomirskiego, zmienił stanowisko i sprzeciwił się zwołaniu pospolitego ruszenia wielkopolskiego przez Jana Leszczyńskiego, podkanclerzego koronnego i starosty generalnego wielkopolskiego.
We wrześniu 1666 wyjechał z żoną i bratem Piotrem do Włoch. Nawiązał wówczas bliski kontakt z kardynałem Orsinim. Pisał do niego z Bolonii w styczniu 1667. Wybierał się już wówczas do kraju i z tego powodu ograniczył swoją wizytę jedynie do Wenecji.
W 1668 roku, podczas bezkrólewia, podpisał Opaliński akt konfederacji generalnej z zastrzeżeniem praw kościoła katolickiego.
Z sejmu obradującego we wrześniu i październiku 1670 roku Opaliński wszedł do komisji dla granic ze Śląskiem. Po zerwaniu sejmu 1672 roku należał obok Jana Sobieskiego do „malkontentów”, którzy z inspiracji w pierwszym rzędzie prymasa Mikołaja Prażmowskiego spisali potajemnie 1VII akt konfederacji, odwołując się w nim do Ludwika XIV i prosząc go nie tylko o pomoc przeciwko Turkom, ale i - wobec planowanej przez nich detronizacji króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego - o wyznaczenie księcia swego domu na kandydata do tronu polskiego.
W czasie bezkrólewia 1674 roku Opaliński wyznaczony był przez konfederację generalną do rewizji skarbca koronnego. Na sejmie koronacyjnym 1676 roku wotował za układami pokojowymi z Turcją. Zwracał nadto uwagę na zagrożenia ze strony Brandenburgii i zalecał odnowienie układów z elektorem Fryderykiem Wilhelmem.
Po śmierci Jana Leszczyńskiego dostało mu się w roku 1678 starostwo generalne wielkopolskie. Sejmik średzki 15 VII 1681 r. wyznaczył go do rozliczeń z poborcami, z tego sejmu znów wszedł do komisji dla granic z Brandenburgią.
Jan z Bnina Opaliński wcześnie wyzbył się posiadanych przez siebie dwóch starostw. Scedowane sobie przez ojca w roku 1653 starostwo konińskie oddał w roku 1659 lub 1660 Andrzejowi Starkowieckiemu, starostwo międzyrzeckie odstąpił w roku 1669 lub 1670 bratu Piotrowi. Nabył Bachorzewo w powiecie kaliskim, Drobnin i Garzyn w powiecie kościańskim. Jednak główną jego podstawą majątkową stały się wniesione przez żonę miasteczka: Rawicz, Miejska Górka, Osieczna z otaczającymi je wsiami.
Zaślubił 23 lutego 1653 r. w Miejskiej Górce Zofię Teresę Przyjemską, córkę Adama Przyjemskiego, która wniosła mężowi 40000 złotych rocznej intraty.[1]
Przejęcie rządów w Rawiczu przez Jana z Bnina Opalińskiego wiąże się z okresem „potopu” szwedzkiego. Ulega wówczas zniszczeniu cała zabudowa miasta z lat 1639-1655, ale tuż po zakończeniu wojny Opaliński pospieszył mieszczanom z pomocą, darowując im budulec w ilości 20 -30 sosen oraz odsprzedając dalsze ogrody i grunty orne poza obrębem miasta[2], które po zbudowaniu dały początek przedmieściu. Jan z Bnina Opaliński wybudował w mieście tzw. Nowy Rynek, tj. Plac Wolności w 24 lata później niż Stary Rynek.[3]
Jan z Bnina Opaliński oraz Zofia Teresa z Przyjmy Opalińska, chcąc podnieść pod względem gospodarczym zniszczone i wypalone miasto Rawicz, nadają nowo osiadłym mieszkańcom prawo do bezpłatnego korzystania z wyrębu w celu pobudowania nowych zabudowań i zapewniają im pełnię rozwoju gospodarczego, zwalniając na okres trzech lat od wszelkich ciężarów publicznych (dokument z dnia 7 IX 1663 r.[4]).
W roku 1665 Jan z Bnina Opaliński wydaje dokument, w którym poleca mieszkańcom dokończenie budowy wałów obronnych i bram, przeznaczając na ten cel roczny dochód ze sprzedaży 30 warów piwa i taki sam dochód króla Bractwa Kurkowego (dokument z dnia 24 VI 1665 r.[5]).
W następnych przywilejach z 18 stycznia 1678 r. i 24 sierpnia 1683 r. poleca Opaliński mieszkańcom miasta dbałość o sypanie i reperację wałów i otaczających je fos, a jednocześnie zwalnia na 10 lat od płacenia podatków te osoby, które były zatrudnione przy sypaniu wałów miejskich.[6]
Na dalszą rozbudowę miasta darował dziedzic własną cegielnię wraz z szopami, domami, ogrodem i przyległymi placami. Miastu wolno było kopać glinę na terenie Sierakowa. Od tego momentu datuje się okres wspaniałej rozbudowy Rawicza - zwykło się ją nawet nazywać „drugą lokacją”.
W 1673 roku wybudowano w Rawiczu kościół i klasztor reformatów, a w 1691 roku dobudowano drugą szkołę o dwu budynkach. Rawicz liczył wówczas 394 domy mieszkalne.
Oboje Opalińscy wystawili w roku 1684 w Osiecznej murowany kościół i klasztor reformatów oraz zezwolili luteranom w Osiecznej na wystawienie zboru, a mieszczanom Rawicza udzielili pozwolenia na zawieranie małżeństw między katolikami i luteranami oraz na chrzczenie dzieci z tych mieszanych związków w zborze luterańskim, jeśli oboje rodzice będą sobie tego życzyli.
Opaliński zmarł w Poznaniu na zamku, po 10-dniowej chorobie, 18 lutego 1684 roku, pochowany został w Osiecznej. Był bezdzietny.
Wdowa, Teresa z Przyjemskich Opalińska, darowała Rawicz bratankowi Aleksandrowi Przyjemskiemu, zachowując sobie dożywocie. Krótko przed śmiercią Zofia Opalińska nadała miastu bardzo ważny przywilej na wystawienie cegielni, której cała produkcja miała być przeznaczona na wybudowanie murowanego ratusza (data 28 luty 1690[7]). Zmarła ok. roku 1692.
* * *
Portret trumienny został namalowany około roku 1684 przez malarza działającego w Wielkopolsce. Jest to olej na blasze miedzianej złoconej, 60,8 x 68 cm (sześciobok), pochodzi z klasztoru oo. franciszkanów w Osiecznej, z obecnie zamurowanej krypty przyklasztornego kościoła p.w. św. Walentego. Tło malowane, czarne. Bordiura trybowana w tym samym płacie blachy w motyw wieńca spiętego u góry i u dołu przewiązką w formie litery "H", a pośrodku dwu dolnych skośnych boków - rozetkami. Przy obrzeżu otwory po gwoździach.
Profesjonalnie malowany portret szlachcica należy do rozpowszechnionego w latach osiemdziesiątych XVII wieku ikonograficznego typu przedstawień trumiennych naśladujących konterfekty Jana III Sobieskiego.
Pozostałe zachowane zabytki z krypty kościelnej związane są z rodziną Skoraszewskich, którzy weszli w posiadanie Osiecznej dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku. Nasuwa się więc pytanie, z jakiego powodu ten znacznie wcześniejszy wizerunek znalazł się w krypcie mieszczącej prochy dostojnych opiekunów i dobrodziejów klasztoru? Złocenie całej blach podobrazia, a także dobre malarstwo świadczą o zamożności zamawiających konterfekt.
Wśród związanych z miastem osób pod koniec XVII wieku tylko jedna mogła cieszyć się w Osiecznej tak wyjątkową estymą - był nią generał Wielkopolski, wojewoda Jan Opaliński. Dostojnik, polityk i żołnierz, któremu emocjonalnie najbliższe były zawsze jego trzy miasta, które otaczał troską i szczególną opieką. Wiadomo też, że Jan Opaliński - sympatyk Jan III Sobieskiego - pochowany został w Osiecznej zapewne w podziemiach franciszkańskich. Należy zaznaczyć, że obecny kościół przyklasztorny wzniesiono dopiero w latach 1729-1733 (według projektu Pompeo Ferrariego) staraniem Marianny z Tuczyńskich Mielęckiej i jej syna Józefa.[8]
Trumienne portrety rodziców Jana: Piotra Opalińskiego i Katarzyny z Leszczyńskich wmurowane są w ścianę kaplicy Opalińskich w kościele p.w. św. Walentego w Radlinie, w dawnym powiecie jarocińskim.[9]
Bożena Rawluk-Raus
Artykuł o Janie z Bnina Opalińskim pochodzi z pracy podyplomowej Bożeny Rawluk-Raus pt. „Portrety właścicieli Rawicza”, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu 1993 r., napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Zygmunta Waźbińskiego, uzupełnionej o najnowsze badania historyczne.
Był zamieszczony w "Gazecie Rawickiej nr 9 (wrzesień) 2003 r. str. 24-25.
[1] Polski Słownik Biograficzny, Wydawnictwo PAN - Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź - 1986 r., t. XXIV, s. 83- 84.
[2] Akta miejskie Rawicza, APP, Rawicz A 7 f . 1, A 8 5. XII. 1692 r.
[3] Opaliński podjął próbę założenia Nowego Miasta przy Rawiczu. Wybudował ok. 16 domów i zażądał, aby gmina ewangelicka wystawiła tutaj kościół katolicki, zapewne dla reformatów, którzy znajdowali się w Rawiczu już od 1660 roku, pragnął więc nadać tej osadzie charakter katolicki. Wytyczono Plac Wolności. Magistrat rawicki wyraził sprzeciw wobec budowy kościoła katolickiego w rejonie Placu Wolności. Opaliński odstąpił od projektu na skutek kłopotów finansowych i odsprzedał Nowe Miasto Radzie Rawicza. (G. Wróblewska, Rozplanowanie nowożytnych miast w Wielkopolsce od XVI do XVIII wieku, s. 152., 169).
[4] Dokładny opis dokumentu w: Rawickie archiwalia, pod redakcją T. Pawłowskiego, H. Pawłowskiego, J. Jarczewskiego, Wydawnictwo GRAMMA, Rawicz 1998, s. 12., dok I/27.
[5] op. cit. s. 12., dok. I/28.
[6] op. cit. s. 16., dok. I/42. s. 17., dok.I/44.
[7] op. cit. s. 17., dok. I/46.
[8] J. Dziubkowa, Vanitas - portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych, Muzeum Narodowe w Poznaniu 1996, s. 126.
[9] T. Jakimowicz, Rezydencja Opalińskich w Radlinie cz. II - Kościół p.w. św. Walentego i kaplica grobowa, w: Zapiski Jarocińskie, Jarocin 1991 s. 1-26.
Jan z Bnina Opaliński 1 lipca 1672 roku uczestniczył wraz z Janem Sobieskim w konfederacji „malkontentów” przeciwko królowi Michałowi Wiśniowieckiemu. W 1673 roku brał udział wraz z Sobieskim w bitwie pod Chocimiem przeciw Turkom. Ufundował klasztor o.o. reformatów w Rawiczu i kościół w Osiecznej. W 1655 roku w czasie potopu szwedzkiego liczne i dolegliwe kontrybucje nakładane przez Karola X Gustawa króla Szwecji na Rawicz przyczyniły się do upadku miasta. 10 czerwca 1660 roku w Rawiczu obchodzono uroczystości z okazji zawarcia pokoju między Polską a Szwecją. W 1683 roku Jan z Bnina Opaliński wystawił 120-osobowy hufiec pancerny na potrzebę wiedeńską. Zmarł 18 lutego 1684. Do 17 kwietnia 1684 roku zwłoki były wystawione najpierw w sali sądowej zamku poznańskiego, potem przeniesiono zwłoki na plac przed zamkiem, gdzie odbyła się dalsza część ceremonii. Stąd przeniesiono zwłoki do kościoła Jezuitów, gdzie odprawiano bezustannie msze aż do odprowadzenia zwłok do Osiecznej. Tu odbyły się dnia 2 maja obrzędy pogrzebowe. Zwłoki wyniesiono z zamku i ustawiono na placu przed zamkiem, po czym ciało złożono do kościoła w przygotowanym przez zmarłego grobowcu.
Z Herbarza Niesieckiego T.VII. [str. 114]:
Jan wojewoda Brzeski Kujawski, generał Wielkopolski, syn drugi Piotra wojewody Kaliskiego, najprzód podczaszy Poznański w roku 1658. pod który czas trzymał pancerną chorągiew w wojsku koronnym, Komput Wojska; zgodnymi wkrótce głosami stanął potem podkomorzym Poznańskim, z tym tytułem, z sejmu 1661. r. naznaczony na rozeznanie i określenie granic między Wielkopolską, Śląskiem, Margrabstwem, i Pomorzem. Constit. fol. 21. Był dalej wojewodą Inowrocławskim 1667. z tego posuniony na Kaliskie, aż kiedy mu generalstwo Wielkopolskie Król Jan ofiarował, 1678. przesiadł się na Brzeskie Kujawskie, na którym wiek swój skończył w roku 1684. Fundował OO. Reformatów w Rawiczu, pod tytułem Św. Antoniego cudotwórcy 1673, a potem w Osiecznie kościół zakonowi Św. Franciszka wymurował. Jako miał ojca walecznego, tak też mu dopomagał rycerskich odwag, za ojczyznę, przeciw Szwedom pod Górką, pod Złoczowem i Barem przeciw Kozakom, pod Kałuszą przeciw Tatarom, pod Chocimem z Sobieskim hetmanem mężnie pułki przywodząc, pamiętny regimentarz, w których zasługach trzymał starostwa, Konińskie, Odolanowskie i Miedzyrzeckie. Złączył się był dożywotnie z Zofią Przyjemską herbu Rawicz ale z niej potomstwa nie zostawił. Publici Dolor. Oner. Informacja o tym domu dana mi, chce mieć jego żonę Kostczankę, jakoż trzymał ten Jan dobra Rawicz i Osieczno, które dziedzictwem były Mikołaja Aleksandra Kostki.